Fotki:

Polska broń pancerna w latach II wojny światowej
Autor: Adam Jońca <>
Źródło: Młody Technik 10/1968 <http://www.mt.com.pl>

Obchodzimy w tym roku 25-lecie powstania Ludowego Wojska Polskiego, a w tym
miesiącu 25-lecie bitwy pod Lenino, w której l Dywizja Piechoty im.
Tadeusza Kościuszki i 1 pułk czołgów im. Bohaterów Westerplatte otrzymały
swój chrzest bojowy.
Z tej okazji przypomnimy dzieje polskiej broni pancernej w II wojnie
światowej i zapoznamy się ze sprzętem, z którego korzystali polscy
pancerniacy. walcząc na różnych frontach ostatniej wojny.

POLSKIE  ODDZIAŁY  PANCERNE W  KAMPANII  WRZEŚNIOWEJ
l września 1939 roku o godzinie 4.45 rozległy się salwy pancernika
„Schleswig-Holstein". Równocześnie silne niemieckie związki
pancerno-motorowe przekroczyły granicę Polski. II wojna światowa została
rozpoczęta.
Do walki z pancernymi kolumnami hitlerowców ruszyły również polskie
oddziały pancerne i zmotoryzowane. Niewiele ich było. W sierpniu 1939 roku
posiadaliśmy 4 pułki zmotoryzowane, 2 motorowe dyony rozpoznawcze, 3 baony
pancerne czołgów lekkich, 11 dyo-nów pancernych w brygadach kawalerii, 3
samodzielne kompanie czołgów lekkich i 21 samodzielnych kompanii czołgów
rozpoznawczych. Związki te dysponowały łącznie 53 czołgami typu RENAULT R
35, o-koło 160 wozami 7 TP, 50 wozami VICKERS E, 102 (niektóre źródła
podają liczbę 67) wozami RENAULT R 17 oraz 574 tankietkami rozpoznawczymi
TK 3, TKS, TKF i 6 samobieżnymi działkami TKS-D. W oddziałach kawalerii
znajdowało się 100 samochodów pancernych — 86 samochodów wz. 34 i 14
samochodów wz. 29 URSUS.
Jak z tego zestawienia wynika, wozów bojowych mieliśmy mało. Na domiar
złego, na skutek przestarzałego schematu organizacji armii, sprzęt ten
rozrzucony był między poszczególne oddziały kawalerii i piechoty, nie
stanowiąc tym samym poważniejszej siły bojowej.
Jedyną w pełni zmotoryzowaną i pancerną jednostką wojsk polskich była 10
Brygada Kawalerii, w której skład wchodziła m. in. kompania czołgów Vickers
i kompania tankietek TKS. Od początku kampanii brygada stawiała zaciekły
opór dywizjom niemieckim, często przechodziła do ataku. Szlak bojowy wiódł
od linii obrony Jordanów — Chabówka przez Radomyśl, Rzeszów, Lubaczów,
Krakowiec, Jaworów na Lwów, a potem przez Halicz i Stanisławów do Talarowa,
gdzie 19 września, wykonując rozkaz Naczelnego Dowództwa, 10 Brygada
Kawalerii przeszła granicę węgierską. Przeszła nie w panicznej ucieczce,
lecz na wyraźny rozkaz, wiodąc ze sobą wszystkie działa, z którymi ruszyła
do walki l września, wszystkie moździerze i cekaemy. Z armat p. panc.
brakowało tylko tych, które zostały rozstrzelane i zmiażdżone gąsienicami
niemieckich czołgów.


ODDZIAŁY PANCERNE POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH NA ZACHODZIE

Francja
Po klęsce wrześniowej, wspólnym wysiłkiem emigracji wojennej i licznej we
Francji polskiej emigracji zarobkowej, która poparła inicjatywę rządu
polskiego, stworzono Wojsko Polskie we Francji. Tworzenie formacji bojowych
rozpoczęło się już we wrześniu 1939 roku.
Jedna z utworzonych wówczas formacji była jednostką pancerną. W
przeważającej części powstała z personelu 10 Brygady Kawalerii. W skład tej
jednostki, nazwanej później 10 Brygadą Kawalerii Pancernej wszedł pułk
czołgów — 2 bataliony wozów RENAULT R 35 (w sumie 90 sztuk), pułk kawalerii
zmotoryzowanej i oddziały pomocnicze.
W czerwcu 1940 roku mimo nie zakończonego szkolenia, wymaszerowuje na front
grupa bojowa pod dowództwem gen. Mączka, w której skład wchodził m. in.
batalion czołgów. Toczyła ona wałki w osłonie francuskich dywizji piechoty,
gdy wreszcie znalazła się w okrążeniu, spalono pozbawiony paliwa sprzęt (w
okolicach Moloy, 18.VI.1940 r.), a żołnierze w niewielkich grupach
przedarli się do nieokupowanej Francji. Większość z nich została ewakuowana
do Szkocji.
Pozostawione pod Paryżem inne oddziały 10 BKPanc., które nie zdążyły wejść
do walki, zostały ewakuowane do Wielkiej Brytanii. Wyjątek stanowił 2
batalion czołgów, który, choć zupełnie do tego nie przygotowany, toczył
walki w rejonie Verrerie. Zdołał się jednak i on wycofać i ewakuować do
Wielkiej Brytanii.

Wielka Brytania
W lipcu 1940 roku polskie władze emigracyjne, które po klęsce Francji
przeniosły się do Wielkiej Brytanii, podjęły wysiłek odbudowy Polskich Sił
Zbrojnych. Ewakuowanych z Francji żołnierzy zgrupowano w obozach i
rozpoczęto szkolenie w obsłudze angielskiego sprzętu.
Pierwszy związek pancerny powstał w 1941 roku. Była to 16 Brygada Pancerna
składająca się z trzech batalionów czołgów i kompanii towarzyszących. W
1942 roku 16 BPanc. weszła w skład formującej się właśnie l Dywizji
Pancernej — w sile trzech batalionów czołgów (przereorganłzowanych na l, 2,
i 3 pułk pancerny) i 16 zmotoryzowanego batalionu strzelców. W późniejszym
okresie wyłączono 16 BPanc. z l DPanc. i stworzono z niej 16 Samodzielną
Brygadę Pancerną.
Potencjał zbrojny 1G SBPanc. wynosił w końcowym okresie wojny 208 czołgów,
72 transportery opancerzone i 32 isamochody pancerne, nie licząc innego
sprzętu.' Pułki pan. cerne 16 SBPanc. miały w swoim wyposażeniu początkowo
wozy CHURCHIL i VALENTINE. Od maja 1942 roku wozy CHURCHIL zostały
zastąpione czołgami COVE-NANTER. W 1943 rcku nastąpiło kolejne
przezbrojenie — do służby weszły wówczas wozy CRUSADER. 16 SBPanc udziału w
walkach na froncie nie brała, do końca wojny stacjonowała w Szkocji.
W lutym 1942 roku zaczęto tworzyć w Szkocji l Dywizję Pancerną. Zalążek
kadr i oddziałów l DPanc. stanowili żołnierze 10 BK, która walczyła we
wrześniu 1939 r. w Polsce, a później we Francji. Uzbrojenie l DPanc.
stanowiło pod koniec wojny 381 czołgów SHERMAN i CROMWELL, 48 dział
pancernych, 6 czołgów rozpoznawczych STUART, 325 transporterów
opancerzonych i 190 samochodów pancernych, nie licząc innego sprzętu.
W ostatnich dniach lipca 1944 roku dywizja wylądowała w Normandii. Pierwszą
bitwą, jaką przyszło stoczyć polskim czołgistom, była bitwa w rejonie
Fstlaise, gdzie dywizja przełamała niemiecką obronę, zdobywając szereg
umocnionych miejscowości ł tocząc ciężkie walki w rejonie Chambois i
wzgórza Mont Ormel. Straty poniosła ciężkie (100 czołgów i 446 zabitych). W
walkach tych Polacy zniszczyli 70 niemieckich czołgów, 500 samochodów i 100
dział.
Po krótkim odpoczynku 1 DPanc. znów ruszyła do walki. Zdobyła szereg miast
belgijskich, później holenderskich. Szczególnie ciężkie walki toczyć
przyszło o umocniony rejon Moerdijk. W pierwszych dniach kwietnia 1945 roku
l DPanc. rozpoczęła ostatni etap iswego szlaku bojowego rozwijając natarcie
na Wilhelmshaven. Przełamawszy zewnętrzny pierścień hitlerowskiej obrony
dywizja przygotowywała się do uderzenia na miasto — w czasie przygotowań
dotarła do dywizji wieść o kapitulacji Niemiec.

Środkowy Wschód
W latach 1942—1943 na Środkowym Wschodzie zorganizowano w ramach Armii
Polskiej na Wschodzie, 2 Samodzielną Brygadę Pancerną. 2 SBPanc. miała w
swym składzie dwa pułki pancerne, z których każdy Uczył 52 czołgi średnie
(SHERMAN) i 11 lekkich (STUART). W maju 1945 roku 2 SBPanc., zasilona
dodatkowo kompanią komandosów, miała 264 czołgi, 95 transporterów i 43
samochody pancerne, nie licząc innego sprzętu.
Brygada brała udział w kampanii włoskiej, otrzymując chrzest bojowy w
bitwie o Monte Cassino i Piedi-monte (11-25.V,1944). Później walczyła o
Ankonę, na wybrzeżu Adriatyku, w Apeninach Północnych, a wiosną 1945 roku o
Bolonię.

Włochy
Wiosną 1945 roku w Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie, z uzupełnień 2
Korpusu Polskiego we Włoszech, organizować poczęto 14 Samodzielną
Wielkopolską Brygadę Pancerną, której wyposażenie pod koniec wojny
stanowiło 208 czołgów i dział pancernych, 72 transportery
i  32 samochody pancerne, nie licząc innego   sprzętu.   14   SWBPanc.  
już nie wzięła udziału w walkach.
Pod koniec wojny w 2 Korpusie Polskim we Włoszech organizuje się 2 
Warszawska   Dywizja   Pancerna, która również nie zdążyła już wejść do
walki.
W omówieniu tym zapoznaliśmy się z samodzielnymi jednostkami pancernymi
Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Lecz nie tylko jednostki pancerne
dysponowały czołgami, samochodami pancernymi itd. I tak na przykład
dywizjon rozpoznawczy Samodzielnej Brygady Karpackiej (późniejszy pułk
ułanów karpackich), będącej jednostką piechoty, w walkach na froncie
afrykańskim używał czołgów CRUSADER. Na froncie zachodnim oprócz IDPanc.
działały w 1945 roku 19 i 29 Zgrupowanie Piechoty — oddziały te miały około
80 transporterów opancerzonych.

Tak więc pod koniec wojny na froncie zachodnim działało 415 polskich
czołgów i dział pancernych, 405 transporterów opancerzonych i 190
samochodów pancernych. Na froncie włoskim zaś w jednostkach polskich
walczyły 264 czołgi, 1232 transportery opancerzone i 44Q samochodów
pancernych.


ODDZIAŁY PANCERNE LUDOWEGO WOJSKA  POLSKIEGO
15 maja 1943 roku na rozkaz dowództwa, 1 Dywizji im. T. Kościuszki powstał
l pułk. czołgów im Bohaterów Westerplatte. 20 lipca 1943 roku przybywają do
pułku, stacjonującego w miejscowości Biełomut, pierwsze czołgi. Nieustanny
napływ ochotników spowodował jednak konieczność nadania polskim jednostkom
szerszych ram organizacyjnych.
10 sierpnia 1943 roku zaczyna powstawać l Korpus Polskich Sił Zbrojnych.
Powstają nowe jedno-stki. Rozwijają się różne oddziały pancerne. Utworzony
zostaje l samodzielny batalion rozpoznawczy wyposażony w lekkie czołgi T70.
"Na bazie istniejącego l pcz. powołano do życia w sierpniu 1943 r. l
Brygadę Pancerna im. Bohaterów Westerplatte. W jej skład wszedł l pcz. i
nowo uformowane: 2 pcz. i l batalion piechoty zmechanłzowa. nej. 19
września czołgiści 1 pcz. otrzymali rozkaz gotowości bojowej, a 22 ruszyli
na front. Swój bojowy chrzest otrzymali 12—13.X.1943 r. w bitwie pod
Lenino.
Bitwa pod Lenino, w której l pcz. wziął udział jako wsparcie pancerne i
Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, była ciężkim egzaminem dla naszych
czołgistów. Podmokły i bagnisty teren, olbrzymie nasycenie niemieckich
linii obronnych artylerią, nieprzerwane naloty „Stukasów" — to wszystko
stwarzało warunki wymagające olbrzymiego hartu i wysokich umiejętności.
Polscy żołnierze podołali temu zadaniu zdobywając uznanie dowództwa.
1 BPanc. wsławiła się w niespełna rok później, w sierpniu 1944 r.,
odgrywając decydującą rolę w walkach o utrzymanie przyczółka na zachodnim
brzegu Wisły, tzw. przyczółka warecko-magnuszewskiego. Bitwa o przyczółek,
trwająca 8 dni toczyła się w rejonie Studzianek. W czasie tej bitwy
toczonej siłami całej brygady, l BPanc. liczyła 2215 żołnierzy, 71 czołgów
T 34, 15 czołgów T 70, 21 dział pancernych SU 76 i 7 samochodów pancernych
BA 64. Brygada składała się z dwóch pułków — każdy z nich miał trzy
kompanie czołgów T 34 po 10 wozów i kompanię człogów T 70 liczącą 7 wozów.
W skład pułku wchodziły poza tym kompanie pomocnicze. Siły brygady
uzupełniał batalion piechoty zmotoryzowanej. I w tej bitwie polscy
pancerniacy nie zawiedli pokładanych w nich nadziei. W kilkudniowych
walkach z doborowymi oddziałami hitlerowskiej dywizji „Hermann Goring" —
rozbili ją, niszcząc 40 nieprzyjacielskich czołgów i dział pancernych.
Straty własne wyniosły 27 czołgów.
W I Armii Wojska Polskiego, stworzonej na bazie I Korpusu Wojska Polskiego,
prócz l BPanc. im. Bohaterów Westerplatte, organizuje się następne związki
taktyczne, a wśród nich nowe jednostki pancerne. Tak więc w kwietniu 1945
roku w skład I Armii WP wchodziły m. in.: 2 zmotoryzowany batalion
rozpoznawczy, wyposażony w czołgi lekkie T 70, 4 pomorski pułk czołgów
ciężkich, wyposażony w czołgi ciężkie IS 85 i IS l, 13 warszawski pułk
artylerii pancernej, wyposażony, w działa pancerne ISU 152 i 7 samodzielny
dywizjon artylerii pancernej wyposażony w działa pancerne SU 85. Poza tym
do wszystkich dywizji piechoty (było 5 dywizji) przydzielono oddziały dział
pancernych SU 76 — po 13 maszyn.
Po bitwie, pod Studziankami polskie jednostki pancerne wzięły udział, wraz
z innymi formacjami I Armii WP, w wyzwalaniu Pragi, a następnie, w styczniu
1945 roku, lewobrzeżnej Warszawy, Dalszy szlak bojowy wiódł polskie
jednostki pancerne w kierunku na Bydgoszcz, a dalej na Wał Pomorski i ku
wybrzeżu Bałtyku. Czołgi l BPanc. wyzwalały Gdynię i Gdańsk. Przełamanie
Wału Pomorskiego miało decydujące znaczenie
dla powodzenia operacji berlińskiej, w której polskie jednostki pancerne
wzięły udział w sile 508 czołgów i dział pancernych.
Szlak bojowy kończą jednostki pancerne I Armii WP na Łabie, gdzie zastaje
je radosny dzień zwycięstwa.
Jesienią 1944 roku na wyzwolonych terenach Polski organizuje się II Armia
Wojska Polskiego. II Armia WP miała w swym składzie trzy duże jednostki
pancerne.
Były to: 16 Brygada Pancerna mająca 65 czołgów, 5 pułk czołgów ciężkich
mający 21 wozów IS 85 oraz 28 pułk artylerii pancernej mający 21 dział
pancernych SU 85. Poza tym do każdej dywizji piechoty (II Armia miała 4
dywizje piechoty) przydzielone były oddziały dział pancernych — po 13 dział
pancernych SU 76 na dywizję. Łącznie sprzęt pancerny II Armii WP to: 86
czołgów T 34 i IS 85, 52 działa pancerne SU 76, 21 dział pancernych SU 85
oraz transportery opancerzone i samochody pancerne.
Odrębną jednostką pancerna LWP był l Korpus Pancerny. Tworzono go
początkowo w ramach organizacyjnych I Armii WP, & następnie przekazany
został jako jednostka samodzielna do Odwodu Naczelnego Dowództwa WP.
W  kwietniu 1945 roku w skład 1 KPanc. wchodziły:
1 Brygada Piechoty  Zmotoryzowanej mająca prócz innego sprzętu bojowego 10
transporterów opancerzonych i  7 samochodów pancernych, 2 Sudecka Brygada
Pancerna, 3 Drezdeńska Brygada Pancerna i 4 Drezdeńska Brygada Pancerna,
mające po 65 czołgów i 9 transporterów, 24 drezdeńskł pułk artylerii
pancernej mający 21 dział pancernych SU 85 i 1 samochód pancerny BA 64, 25
drezdeński pułk artylerii pancernej z 21 działami  pancernymi ISU 122  i 4
transporterami, 27 sudecki pułk artylerii pancernej z 21 działami
pancernymi SU 76 i samochodem pancernym BA 64, 2 batalion motocyklowy
mający m. in. 10 czołgów, 11 transporterów i 5 samochodów pancernych, oraz
oddziały pomocnicze i zabezpieczające działanie korpusu, które posiadały
dalszych 5 czołgów, 2 transportery i 10 samochodów pancernych.
Łącznie 1 KPanc. miał 210 czołgów średnich T 34, 21 dział pancernych SU 76,
21 dział pancernych SU 85, 21 dział pancernych ISU 122, 54 transportery
opancerzone i 24 samochody pancerne BA 64.
II Armii WP i l KPanc. przypadł zaszczyt wzięcia udziału w operacji
berlińskiej w toku działań wojsk l Frontu Ukraińskiego.
Operacja ta rozpoczęła się 16.IV. 1945 r. Czołgi 16 BPanc. i oddziały
ogólnowojskowe II Armii przełamały w tym dniu pierwszą rubież obrony
hitlerowców nad Nysą i rozpoczęły walki o drugą rubież obrony nad rzeką
Weisser-Schops.
Dzień 17 kwietnia stał się dniem chrztu bojowego l KPanc. 20 kwietnia 1945
r. natarcie zostało chwilowo wstrzymane, by ruszyć znowu 21 kwietnia w
kierunku na Budziszyn, za wycofującym się nieprzyjacielem. Pod Budziszynem
II Armia i I KPanc. przechodzi do obrony. Niemcy, mając zdecydowaną
przewagę sił, nacierają nie bacząc na straty. Sytuacja naszych wojsk staje
się coraz cięższa, ale 6 maja II Armia i I KPanc. znów ruszają do natarcia.
9  maja główne siły Korpusu wkraczają do Bad-Schandau. Mimo że od
podpisania kapitulacji minęła blisko doba, walki nie ustają. Ostatnie
strzały oddają polscy pancerniacy 10 maja zdobywając rejon Mielnika i
docierając   do północnych  przedmieść Pragi Czeskiej.
Minęły 23 lata od zakończenia II wojny światowej. W pamięci pokolenia,
które ją przeżyło, zatarły się już obrazy zgliszcz, stratowanych
gąsienicami pól, poskręcanych przez wybuchy bomb torów kolejowych.
Wy, młodzi Czytelnicy, nie pamiętacie wojny — niektórzy tylko z Was
przypominają sobie pierwsze lata odbudowy, ryk spychacza niwelującego
gruzy; jakże często był nim czołg ze zdjętą, niepotrzebną już, wieżą
bojową. Od tamtych dni dzieli nas olbrzymi wysiłek włożony w odbudowę
zniszczonego kraju, w uruchomienie fabryk, zbudowanie szkół i mieszkań.
Obowiązek obrony naszego kraju i naszych pokojowych zdobyczy spoczywa na
naszych Siłach Zbrojnych. Zaszczytne w nich miejsce zajmują formacje Wojsk
Pancernych i Zmechanizowanych. Nowoczesny sprzęt i doskonałe wyszkolenie
naszych pancerniaków gwarantują wykonanie każdego zadania, które może
postawić współczesne pole walki.
W natarciu nie zatrzyma naszych wozów pancernych żadna przeszkoda. Nad
głębokim wykopem lub rzeczką czołgi specjalne mogą przerzucić most. Wpław
rzekę przepłynąć mogą znakomite czołgi pływające PT 76, a po jej dnie
przejść mogą silnie opancerzone i uzbrojone czołgi T 54 i T 55. Na polach
minowych torować mogą drogę dla innych wozów czołgi z trałami minowymi. Do
lądowania na tyłach nieprzyjaciela służyć mogą spadochronowe desanty z
lekkim sprzętem pancernym, a po przygotowaniu lądowisk — potężne samoloty
transportujące działa pancerne ASU 85. Do zabezpieczenia działań
przeznaczone są opancerzone, samobieżne działa przeciwlotnicze ZSU 57-2 i
zaopatrzone w indywidualne celowniki radarowe doskonałe czterolufowe ZSU
23-4. Piechota poruszać się może w transporterach opancerzonych BRDM, BTR,
SKOT i TOPAŻ. Przygotowanie ogniowe, obronę przeciwpancerną i
przeciwlotniczą zapewniają pociski rakietowe samobieżnych wyrzutni
rakietowych.
Sprzęt pancerny, jakim dysponowały w latach ostatniej wojny polskie
formacje, nie dorównywał, oczywiście, dzisiejszemu nowoczesnemu
wyposażeniu. Jednak już wówczas wojska pancerne w wielu operacjach
odgrywały rolę decydującą. Dlatego też obecność polskich jednostek
pancernych na wielu polach bitew ostatniej wojny stanowi szczególnie ważną,
godną chwały i pamięci kartę w dziejach naszego oręża.


T-34 NAJSŁYNNIEJSZY CZOŁG OSTATNIEJ WOJNY
Czołg średni T 34 był jednym r. najlepszych czołgów użytych w czasie II
wojny światowej. Projekt T 34 był gotów w końcu 1939 roku, a na początku
roku 1940 zbudowano prototyp. Wszystkie, nadzwyczaj trudne próby, nowy wóz
przebył pomyślnie i został zakwalifikowany do produkcji seryjnej. Czołg T
34 charakteryzował się starannie ukształtowanym pancerzem kadłuba z
doskonale dobranymi kątami pochylenia poszczególnych płyt. Właściwe
pochylenie i grubość pancerza poważnie utrudniało Niemcom walką z nowym
wozem w początkowym okresie wojny, a i później, mimo wprowadzenia przez
Niemców nowych wozów — czołgów TIGER i PANTHER i samobieżnego działa
przeciwczołgowego FERDINAND (ELEPHANT), walka z radzieckimi czołgami typu T
34 nie byia o wiele łatwiejsza.
W momencie uderzenia na ZSRR Niemcy używali wozów Pz., Kpfw. III i Pz.
Kpfw. IV. 37-mm armata tego pierwszego nie była w ogóle skuteczna w walce z
T 34 — jej pociski nie przebijały pancerza T 34, a 75-mm armata czołgu Pz.
Kpfw IV, z krótką lufą i małą szybkością początkową pocisku, razić mogła
skutecz. nie tylko z małej odległości, od tyłu, trafiając w osłonę silnika.
Konieczność wymanewrowania radzieckiego wozu, konieczność nadzwyczaj
dokładnego celowania czyniła, że szansę na zniszczenie T 34 armatą 75 mm
były znikome — a tymczasem czołg radziecki, wyposażony w armatę 76,2 mm
niszczył wozy niemieckie z każdego dystansu strzału bezwzględnego.
Czołg T 34 napędzany był silnikłem dies-lowskim — tym samym nie zapalał się
tak łatwo jak choćby amerykańskie wozy GENERAL SHERMAN. miał też większy
zasięg niż czołgi z silnikami gaźnikowymi. Niezależne zawieszenie i
szerokie gąsienice umożliwiały rozwijanie dużych szybkości w każdym
terenie.
Czołg T 34 zyskał tak wysoką ocenę niemieckich oficerów, że wystąpili oni
nawet o skopiowanie i uruchomienie produkcji tych wozów w Niemczech. Nie
doszło jednak do tego; na pola łjitew Niemcy wprowadzili swe nowe,
wspomniane już wyżej, czołgi PANTHER i TIGER.
Radzieccy konstruktorzy odpowiedzieli na to uruchomieniem produkcji czołgu
T 34/85. Czołg ten wyposażono w armatę 8S mm — Jej pociski r. odległości
1000 m przebijały 100 mm pancerz niemieckich wozów. T-34/85 górował poza
tym w dal- szym ciągu nad niemieckimi wozami szybkością, zwrotnością i
zdolnością pokonywania terenu.
W ciągu całej wojny w Związku Radzieckim wyprodukowano około 40 tyś. wozów
T-34 w wersjach T-34/76 i T-34/85. Wchodziły one w skład radzieckich
oddziałów pancernych, zapoznali się również z nimi polscy czołgiści z I i
II Armii WP i l Korpusu pancernego.
Czołg T-34 nie zatrzymał się na swojej drodze rozwojowej. Pod koniec wojny
opuszczają fabryki pierwsze wozy T-44 będące zmodernizowana wersją T-34, wy
posażone w armatę 85 mm, z ulepszonym układem jezdnym i pogrubionym
pancerzem. Wozy te nie wzięły już udziału w wojnie, ale w latach
powojennych stanowiły podstawę do zaprojektowania czołgów T-54 i T-55,
uznawanych zgodnie przez fachowców za jedne z najlepszych czołgów świata.
Czołgi T-54 i T-55 wchodzą również w skład sprzętu polskich oddziałów
pancernych i zmotoryzowanych.
[patrz obrazek z opisem]


PRZEGLĄD UZBROJENIA POLSKICH ODDZIAŁÓW PANCERNYCH W LATACH DRUGIEJ WOJNY
ŚWIATOWEJ

KAMPANIA  WRZEŚNIOWA
RENAULT R 35 — czołg lekki; ciężar 9,8 T; załoga 2 ludzi; uzbrojenie: l dz.
37 mm + 1 k.m.; pancerz 40—15 mm; silnik Renault, 82 KM; wymiary w cm:
dług. 400, szer. 185, wys, 210, prześwit 32; zasiąg 138 km; szybkość 19
km/h. konstrukcja francuska z 193a roku.
7 TP — czołg lekki budowany w trzech wersjach: I — dwuwieżowy, II—
jednowiezowy, III — jednowiezowy wzmocniony; ciężar 9,4 T lub 11 T; załoga
3 ludzi; uzbrojenie: 2 k.m. lub l dz. 37 mm + k.im.; pancerz 40—5 mm lub
40—13 mm (III); silnik VBLD6 lub CTLD, 110 KM; wymiary w cm: dług. 460
szer. 241, wys. 215, prześwit 38; zasięg 160 km; szybkość 32 km/h;
konstrukcja polska oparta na czołgu VIC-KERS.
VICKERS E — czołg lekki: ciężar 7—8 T; załoga 3 ludzi; uzbrojenie: 2 k.m.
lub
1 dz. 47 mm + 1 k.m.; pancerz 13—5 mm;  silnik  Armstrong-Siddeley,  88 
KM; wymiary w cm: dług. 488, szer. 241   wys. 208  lub 216,  prześwit 38; 
zasięg ISO km; szybkość 35 km/h; konstrukcja angielska z  1930   roku.
RENAULT R 17 — czołg lekki; ciężar 6,7 T; załoga 2 ludzi; uzbrojenie: l dz.
37 mm; pancerz 22—6 mm; silnik Renault, 39 KM; wymiary w cm: dług. 494,
szer. 174, wys. 214, prześwit 50; zasięg 60 km; szybkość 12 km/h;
konstrukcja francuska z I wojny światowej.
TK 3 — tankietka; ciężar 2,43 T; załoga
2 ludzi; uzbrojenie: l k.m.; pancerz 8—3 mm; silnik Ford A,  40 KM; 
wymiary w cm:  dług. 238 szer. 178, wys. 132, prześwit 30; zasięg 200 km;
szybkość 46 km/h; konstrukcja polska z 1930 roku. TKF i TKS to wersje
rozwojowe TK 3 dane zbliżone.
TKS-D — działko pancerne 37 mm na podwoziu TKS; dane zbliżone do TKS. Wz.
29 URSUS — samochód pancerny; ciężar 4,8 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: l
dz. 37 mm + 2 'k.m.; pancerz 10—4 mm; silnik Ursus, 35 KM; wymiary w cm:
dług. 549, szer. 185, wys. 247, prześwit 35; zasięg 380 km; szybkość 35
km/h; konstrukcja polska z 1929 roku.
Wz. 34 — samochód pancerny: ciężar 2,2 T; załoga 2 ludzi; uzbrojenie: l dz.
37 mm lub l k.rn.; pancerz 6 mm; silnik Citroen, 20 KM lub Polski Fiat,
23—25 KM; wymiary w cm: dług. 362, szer. 191, wys. 222, prześwit 30; zasięg
250 km; szybkość 54 -km/h; konstrukcja polska z 1934 roku, oparta na
Citroen-Kegresse B 10. [patrz zdjęcie]

POLSKIE SIŁY ZBROJNE NA ZACHODZIE
RENAULT R 35 — patrz „Kampania wrześniowa".
COVENANTER — czołg szybki; ciężar 18 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: l dz.
40 mm lub l dz. 57 mm lub l dz. 75 mm + karabiny masz.; pancerz 40—8 mm;
silnik Meadows, 300 KM; wymiary w cm: dług. 579, szer. 263, wys. 224,
prześwit 40; zasięg 160 km; szybkość 50 km/h; konstrukcja angielska z 1937
roku kilkakrotnie modyfikowana.
CRUSADER — czołg szybki; ciężar 18 T; zalega 5—3 ludzi; uzbrojenie: l dz.
40 mm, lub l dz. 57 mm lub l dz. 75 mm + karabiny masz.; pancerz 52—8 mm;
silnik Liberty, 340—345 KM; wymiary w cm: dług. 629—599, szer. 264, wys.
244, prześwit 46—40; zasięg 160 km; szybkość 42 km/h; konstrukcja angielska
z 1938 roku. kilkakrotnie modyfikowana.
CROMWELL — czołg szybki; ciężar 27— 28 T; załoga 5 ludzi; uzbrojenie: l dz.
57 mm lub l dz. 75 mm lub 1 dz. — 95 mm + karabiny masz.; pancerz 76—8 mm
lub 101—10 mm; silnik Rolls-Royce 600 KM; wymiary w cm: dług. 635, szer.
289. wys. 249, prześwit 40; zasięg 264 km; szytkcść 64 km/h; konstrukcja
angielska z 1942 roku, kilkakrotnie modyfikowana.
GENERAL STUART — czołg szybki; ciężar 12,3 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: l
dz 37 mm + karabiny masz.; pancerz 55—10 mm; silnik Continental, 250 KM;
wymiary w cm: diug. 503, szer. 253, wys. 320, prześwit 42; zasięg 175 km;
szybkość 55 km/h; konstrukcja amerykańska z 1941 roku; wielokrotnie
modyfikowana.
GENERAL SHERMAN — czołg średni; ciężar 33 T; załoga 5 ludzi; uzbrojenie: l
dz. 75 mm lub l dz. 76,2 mm + karabiny masz.; pancerz 75—15 mm lub 105— 20
mm; silnilk Continental, 400 KM lub Ford, 450 KM lub dwa silniki OMC po 210
KM; wymiary w cm: dług. 620—638 szer. 300—264, wys. 314—274, prześwit 48—
43; zasięg 240—160 km; szybkość 40 km/h; konstrukcja amerykańska z 1941
roku, wielokrotnie modyfikowana.
VALENTINE — czołg piechoty; ciężar 16—48 T; załoga 3 ludzi; uzbrojenie: l
dz. 40 mm lub l dz. 57 mm -lub l dz. 75 mm + karabiny masz.; pancerz 80—8
mm; silnik AEC, 135 KM lub GMC, 165 KM lub GMC, 210 KM; wymiary w cm: dług.
542, szer. 263 wys. 231—228, prześwit 42; zasięg 145 km; szybkość 24 km/h;
kon-strukcja angielska z 1940 roku, wielokrotnie modyfikowana.
CHURCHILL — czołg piechoty; ciężar 45 T; załoga 5 ludzi; uzbrojenie: 1 dz.
57 mm lub l dz. 75 mm, lub l dz. 95 mm + karabiny masz.; pancerz 152—19 mm;
silnik Bedford, 350 KM; wymiary w cm: dług. 744, szer. 345, wys. 274,
prześwit 50; zasięg 200 km; szybkość 25 km/h; kon-strukcja angielska z 1941
roku, kilkakrotnie modyfikowana. [patrz zdjęcie]
ARCHER — działo pancerne; ciężar 18 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: l dz.
76,2 mm; pancerz 65—16 mm; silnik GMC 210 'KM; 'wymiary w om: dług. 545,
szer. 263, wys. 224, prześwit 42; zasięg 229 km; szybkość 40 km/h;
konstrukcja angielska T 1943 roku podwozie z czołgu VALEN-TINE.
STAGHOUND — samochód pancerny; ciężar 13 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: l
d.z. 76,2 mm lub l dz. 37 mm + karabiny imasz.; pancerz 32—10 mm; dwa
silniki GMC po 97 KM; wymiary w cm: dług. 537, szer. 269, wys, 232,
prześwit 34; zasięg 725 km; szybkość 90 km/h; kon-strukcja angielska z 1943
roku; produkowany w kilku wersjach.

LUDOWE WOJSKO POLSKIE
T 70 — czołg lekki; ciężar 9,2 T; załoga 2 ludzi; uzbrojenie l dz. 45 mm —
k.m.; pancerz 45—10 mm; dwa silniki GAZ po 70 KM; wymiary w cm: dług. 442,
szer. 247, wys. 208, prześwit 30; zasięg 350 km; szybkość 45 km/h;
konstrukcja radziecka z 1942 roku.
T 34/76 — czołg Bredni; ciężar 28—31 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: i dz.
78,2 mm + karabiny masz.; pancerz 60—15 mm; silnik W-2-34, 500 KM; wymiary
w cm: dług. 607, szer. 2S5. wys. 265, prześwit 40; zasięg 400 km; szybkość
53 km/h; konstrukcja radziecka z 1939 roku, kilkakrotnie modyfikowana.
T 34/85 — czołg średni; ciężar 32 T; załoga 5 ludzi; uzbrojenie: l dz. 85
mm + karabiny masz.; pancerz 60—20 mm; silnik j.w.; wymiary j.w.; zasięg
300 km; szybkość 50 km/h; konstrukcja radziecka z 1943 roku, wersja
rozwojowa T 34/76. 
IS 85 — czołg ciężki; ciężar 44 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: 1 dz. 85 mm
+ karabiny masz.; pancerz 160—20 mm; silnik W-2-IS, 600 KM; wymiary w cm:
dług. 677, szer. 307, wys. 273, prześwit 46; zasięg 150 km; szybkość 37
km/h; konstrukcja radziecka z 1943 roku, wozy późniejsze wyposażano w
działa 100 mm lub 122 mm: wersje rozwojowe IS 85 używane w L.W.P. to wozy
IS l i IS 2 z działem 122 mm.
ISU 122 — działo pancerne; ciężar 46 T; załoga 5 ludzi; uzbrojenie: l dz.
122 mm + kjn.; pancerz 90—20 mm; silnik W-2-IS. 520 KM; wymiary w cm: dług.
680, szer. 307, wys. 248, prześwit 47; zasięg 220 km; szybkość 35 km/h;
konstrukcja radziecka z 1944 roku.
SU 85 — działo pancerne: ciężar 29 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie:  dz. 85
mm;
pancerz 75-20 mm; silnik W-2-34; 500 KM; wymiary w cm: dług. 593, szer.
300, wys. 245, prześwit 40; zasiąg 350 km; szybkość 55 km/h; konstrukcja
radziecka z 1943 roku, [patrz zdjęcie]
SU 76 — działo pancerne; ciężar 11,2 T; załoga 4 ludzi; uzbrojenie: l dz.
76,2 mm; pancerz 35—10 mm; dwa silniki GAZ po 85 KM; wymiary w cm: dług.
500, szer. 274, wys. 220, prześwit 30; zasięg 265 km; szybkość 45 km/h;
konstrukcja radziecka z 1942 roku.
BA 64 — samochód pancerny; ciężar 2,4 T; załoga 2 ludzi; uzbrojenie: l k.m.
lub l rusznica p.panc. 14,5 mm; pancerz 10—6 mm; silnik GAZ. 50 KM; wymiary
w cm: dług. 366, szer. 153, wys. 190, prześwit 21; zasięg 600 km; szybkość
80 km/h: konstrukcja radziecka z 1942 roku.

Adam Jońca